Debeljača se kao naselje prvi put javlja u pisanim dokumentima iz 1660. godine. Do sredine XVIII veka ona je predstavljala zakupljenu pustaru pod različitim imenima: Develak, Debeljak, pa Debeljačka pustara. Međutim, njen kontinuirani razvoj može se pratiti tek od druge polovine XVIII veka do danas.
Ukidanjem Potisko-pomoriške vojne granice Carska komora od 1768. do 1774. godine na ovo mesto doseljava Srbe graničare. Nakon nekoliko godina Srbi napuštaju ovo naselje i ono od 1783. godine postaje ponovo pustara.
Godine 1794. Carska komora ovde naseljava mađarsko stanovništvo iz severnog potisja. Četiri decenije nakon toga (1838. godine) ovim krajem hara kolera i broj stanovnika se naglo smanjuje. Godine 1848/49. usled sukoba sa generalom Knićaninom, mađarsko stanovništvo napušta Debeljaču i odlazi u svoju postojbinu.
Nakon okoncanih ratnih sukoba u naselje se vraća veći deo mađarskog stanovništva i sa starosedeocima Srbima formira novu etničku strukturu. Od tada pa do danas u Debeljači živi najveći broj Mađara, a zatim su po broju zastupljeni Srbi i ostali narodi.
Nakon ratnih sukoba 1888. godine Debeljača dobija novo mađarsko ime Torontalvašarhelj. Ovo ime je zadržala do XX veka, kada ponovo postaje Debeljača. Početkom XX veka ovo selo je imalo oko 1400 kuća, sa oko 5170 stanovnika. Naselje je tada imalo građansku čitaonicu, udruženje zanatlija, dve kreditno-štedne banke, dve ciglane i parni mlin. U to vreme Debeljača je u ovom kraju, svojim razvojem i izgledom naselja bila ispred drugih sela Južnog Banata.
Od starog nasleđa sela i njegovih žitelja do današnjih dana zadržao se čuveni debeljački vašar, koji od druge polovine XIX veka predstavlja najveću manifestaciju te vrste u okolini.
Na istoku Banata, na samoj granici sa Rumunijom nalazi se selo Međa.Tokom vekova stanovnici ovog naselja doživljavali su i preživljavali promene. Međani danas kažu da su zaboravljeni, jer su bliže Rumuniji nego najbližem selu u Banatu. I ne misle na udaljenost koja se može izmeriti. Već na onu „drugačiju” udaljenost.
U knjizi „Međa: Tragovi prošlosti u Banatu”, istoričar Ljubica Budać piše o ovom selu. Između ostalih zanimljivih naslova ove knjige Budać nas u delu knjige o imenu sela podseća na burne promene koje su stanovnici doživljavali kroz vekove.
“Međa je tokom istorije više puta menjala ime. Prvi put se 1247. godine pominje pod imenom Pordanj. Srpsko stanovništvo izmenilo je teško izgovorljivo ime Pordanj u Pardanj kako će ga zvati tokom celog XVIII veka. Nasuprot njima, austrijske vlasti će u XVIII veku prvi put za Među upotrebiti ime Bardan (Bardanj), kako će selo nazivati u zvaničnim izveštajima od vremena oslobađanja Banata od Turaka 1718. pa do početka XIX veka. Doseljavanjem Nemaca selo će biti podeljeno na dva dela: Srpski (Rac) Pardanj i Mađarski Pardanj. Kako su posle doseljavanja Nemaca u selo 1801. godine oni brojčano i ekonomski brže napredovali od Mađara, ime ovog dela sela je oko 1850. godine promenjeno u Nemet (Nemački) Pardanj. Ovi nazivi zadržaće se sve do 1908. godine kada će se oba Pardanja ujediniti u jedno selo pod zajedničkim imenom Pardanj. Zanimljivo je da će se krajem XIX i početkom XX veka, ko zna iz kojih razloga, jedno vreme koristiti i iskrivljeni naziv sela Paran (Paranj). Po završetku Prvog svetskog rata i definitivnog razgraničenja sa Rumunijom, selo će 1924. godine promeniti ime u Ninčićevo, u znak zahvalnosti ministru spoljnih poslova Kraljevine SHS, Momčilu Ninčiću na podršci da se selo vrati u okvire Srbije. Ovo ime mesto će nositi do Drugog svetskog rata kada će nemački stanovnici vratiti staro ime Pardanj. Ali to je bila samo kratkotrajna promena. Po završetku rata nove komunističke vlasti doneće odluku da se promene imena mestima koja su nosila strana imena, imena svetaca, proskribovanih ličnosti ili imala neprilično značenje. Nekome se učinilo u ovim poratnim vremenima da ime Pardanj vuče na nešto strano, što ne odgovara novoj poletnoj budućnosti kojoj je stremljeno, te će ime mesta biti odlukom GIO NS APV promenjeno u Međa, s obzirom na geografski položaj sela na samoj rumunskoj granici.”
O knjizi
„Povest srednjoevropskih seoba nalazi se sažeta u ovom delu Ljubice Budać. Kao na traci vremena ređaju se dolasci i odlasci naroda; smenjuju se lica ljudi, škripe kola koja narode sele, pojavljuju se ljudi sa zavežljajima koji tragaju za novim domom i mirnim i bogatim životom. Srpske seobe iz vremena turske najezde i vladavine, dolasci i odlasci Srba iz Pardanja i u Pardanj, revolucije, ratovi, iskušenja istorije, pa kolonisti, oni „Titovi” 1945, Mađari u neprekidnom prolasku kroz Pardanj, „slovačka epizoda” pardanjske prošlosti krajem 18. veka, pa Nemci sa svojim kontroverznim istorijskim postojanjem, idejom neprekidnog ekonomskog prosperiteta i svojom „nacističkom epizodom” koja je dovela do sloma tog istog prosperiteta.
U rukopisu Ljubice Budać „Međa” dominantna je ideja istorijskog postojanja jednog naselja kao objekta i žrtve velikih istorijskih lomova.”
Nova knjiga o selu Branislava Gulana, publiciste, književnika i člana Naučnog društva ekonomista Srbije, "Ruralne sredine u Srbiji - Spasavanje ... Detaljnije
